حوزه علمیه معصومیه

بازشناسی مفهوم سبک زندگی اسلامی

سميه آهنگران[1]

 

چکیده:

سبک زندگی اسلامی از عناوینی است که در دهه چهارم انقلاب اسلامی رهبر عالیقدر ایران برای تبیین شیوه صحیح زندگی در ابعاد اخلاقی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مورد توجّه قرار داده­­اند.

گرچه اغلب جنبه اقتصادی و معیشتی این عنوان مورد توجّه تحلیل­گران اجتماعی قرار گرفته لیکن سبک زندگی اسلامی تمام ابعاد زندگی را شامل می­شود. این پرسش مطرح است که پارادایم­های اصلی برای تحقق سبک زندگی اسلامی چیست؟

این مقاله در صدد است با رویکرد کاربردی بودن آموزه­های دینی در عرصه های مختلف زندگی مبنای اصلی و مستند سبک زندگی اسلامی را تبیین نمایید تا فرهنگ اسلامی شناخته شود. روش تحقیق به صورت تحلیلي- توصیفی می­باشد.

 

کلید واژه: سبک، زندگی اسلامی، اخلاق، اقتصاد، سیاست.

 

 

 

 

 

مقدمه:

دهه حاضر(1400-1390) دهه پیشرفت و عدالت نامگذاری شده است. تحقق دو انگاره مذکور مستلزم ایجاد مکانیزم­های دقیق و کاربردی جهت ارتقاء سیستمی در سطح کلان است.

سبک زندگی اسلامی ­متناسب با اهداف سیستم قانونگذاری اسلامی قابل تفکیک به دو مفهوم"سبک” و

“اسلامیّت” است. سبک دلالت بر قاعده­مند بودن و روشمند بودن و اسلامیّت دلالت بر ماهیت مکتبی و مذهبی می­کند.                           

یکی از بنیادی­ترین مباحث در سبک زندگی اسلامی وجود جهان بینی توحیدی است. توحید در اندیشه  مبنای توحید در برنامه زندگی و افعال شخص است. اگر جهان بینی توحیدی همراه با اراده مثبت به کار گرفته شود­ در مرحله عمل آثاری سازنده و همگام با کمال انسان دارد. انحصار سبک زندگی اسلامی در قوانین اسلامی  مستلزم انسان­شناسی اسلامی است

بر اساس انسان شناسی اسلامی هریک از اعمال و رفتار ما در دستیابی ما به هدف نهایی وکمال مطلوب نقش دارد. آیات قرآن دلالت به این مطلب دارند که سعادت یا شقاوت ابدی انسان معلول رفتارهای خود اوست ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ﴾(زلزال/99، آيات 7-8)

در نوشتار حاضر به بررسی مبنای اسلامی در پنج گزاره اخلاقی، فردی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی  درسبک زندگی اسلامی می­پردازیم.

1. اخلاق در سبک زندگی اسلامی

موضوع علم اخلاق انسان است و به عبارت دیگر حالت نفسانی است که شخص به آن اتّصاف پیدا می­کند و به صورت عادتی نیک و پسندیده یا ناپسند آشکار می­شود. (مشکینی، مترجم: فیض، 1380، ص11)

الف : اخلاق فردی

اولین اصل در اخلاق فردی تربیت خویشتن است. فراهم آوردن زمینه برای پرورش استعدادها درونی هر موجود و به ظهور و فعلیّت رساندن امکانات بالقوه موجود در درون او را تربیت می­نامند. (سادات، 1371، ص7)

جهت تربیت باید نفس انسان بستر مناسبی را برای برخورداری از علوم الهی فراهم سازد. نقش علم اخلاق آنگاه پدیدار می­شود که فرد شناسایی استعدادهای خود را در گرو آن می­بیند.

 امام موسی کاظم (ع) می­فرمایند: لازمترین علم آن است که تو را به پاکسازی دل(تهذیب نفس) هدایت کند و تباهی و فساد دل را بر تو آشکار سازد. (مجلسی،1430ق، ج78، ص333)

ب: اخلاق اجتماعی

در اثر ارتباط افراد با یکدیگر و معاشرت و روابط اجتماعی تأثیرگذار­یها و تأثیرپذیری­های متقابل اخلاقی شخصیّت افراد تکوین می­یابد و در احادیث به این مهم اشاره شده است که از همنشینی با آنکه رأیش سست و کارش ناپسند است بپرهیز که هر کس را از آنکه دوست اوست شناسند. (نهج البلاغه، شهیدی، 1378 ، ص353)

1-1. مبنای اخلاق از دیدگاه اندیشمندان

اخلاق در مکاتب و مذاهب مختلف از جایگاه والایی خوردار است لیکن برای اخلاق مبانی مختلفی دارند که قابل انحصار در موارد ذیل است.

1-1-1. علم و دانش

سقراط و ارسطو، دو دانشمند معروف یونان باستان، معتقد بودند که رهبری صحیح عواطف و بارور ساختن درخت فضیلت و اخلاق در نهاد انسان، در سایه علم ودانش صورت می­گیرد، انسان در سایه علم به خوبی­ها و بدی­ها، به طور طبیعی به فضایل اخلاقی گرایش پیدا می­کند . (سبحانی، 1391، ص13). اشکالی که متوجّه این دیدگاه است انحصاری دانستن اخلاق بر پایه علم است در حالی که علم صرف سبب جلوگیری از انجام رذایل اخلاقی نمی شود، زیرا که اخلاق بر اثر مداومت بر انجام یک رفتار حاصل می­شود نه علم به آن.

1-1-2. تربیت منهای اخلاق

این طرح بر مبنای عقیده فروید و پیروان وی شکل گرفته است ؛ آنان می­گویند باید مسایل اخلاقی و اصولی انسان را از آغوش پدر و محیط کودکستان و دبستان، به صورت وظیفه حتمی، به کودکان آموخت، نه تنها به آنان تعلیم­ داد، ­بلکه باید آن قدر کوشش نمود ­که به صورت عادت در روح و­ روان آنها راسخ گردد؛(همان، ص15) اینان معتقدند امیال و خواسته­های نفسانی با اصول اخلاقی در تضاد هستند و صرف تربیت نمی­تواند مانعی مقاوم برای جلوگیری از بروز امیال شود، بلکه اعتقاد به مذهب می­تواند سبب مقاومت در برابر لذایذ نفسانی و ترک آن شود . در واقع اخلاق در غرب نوعی اخلاق انتفاعی است که تنها منفعت مادی را تأمین می­کند. البته این خود نوعی انحراف از کمال انسانی است.

1-1-3. اخلاق متکی به مذهب

اخلاق دینی اخلاقي است كه توحید به عنوان اصلی­ترین مبنای آن و اعتقاد به روز جزا و پاداش به عنوان ضمانت اجرای آن است و تربیت را سبب کنترل و مهار نفس مي‌داند. (همان، ص18) از دیدگاه اندیشمندان دینی و در رأس آن عالمان اسلامی سعادت بشر با در نظر گرفتن جنبه ­های دنیوی و اخروی آن در گرو عمل به دستورات دینی است که بهترین روش آزموده شده در طول تاریخ بشریِّت است.

1-2. انواع معاشرت در سبک زندگی اسلامی

در ذیل الگوهای دینی و آموزه‌های اخلاقی ارائه شده از سوی بزرگان دین در زندگی خانوادگی و اجتماعي و در انواع معاشرت معرفی می­گردد.

1-2-1. معاشرت انسانی

هرکسی به عنوان عضوی از خانواده انسانی در قبال سایر انسان­ها و همنوعان، وظایف و مسئولیت­های اخلاقی خاصی در برخوردها بر عهده دارد. اين برخورد فرد با افراد جامعه، قطع نظر از هر گونه رابطه خویشاوندی، همسایگی، همشهری، هموطني یا هم آییني است. (شریفی و همکاران، 1391، ص202)

1-2-2. معاشرت آیینی

روابط و تعاملی که هر فرد با سایر هم مسلکان خود دارد را معاشرت آیینی می­گویند. مسلمانان به عنوان مسلمان نسبت به همديگر وظایفی دارند. در آموزه­های اسلامی، نوع و کیقیت ارتباط بین مسلمانان را به زیبایی ترسیم شده است. (همان)

1-2-3. معاشرت­ اجتماعی

هر یک از ما با سایر شهروندان دارای روابط خاصی هستیم که با غیر شهروندان چنان روابطی را نداریم. این مسئله مسئولیت­های خاصّی را بر عهده ما می­گذارد که در مواردی فراتر از مسئولیت­هایی است که در برابر همکیشان خود داریم. (همان، ص204) در واقع نظر اسلام به، احسان  و نیکی کردن نسبت به هر یک از افراد جامعه است که نگاهی فرا­آیینی است.

1-2-4. معاشرت دوستانه

معاشرت­های دوستانه به دلیل تأثیرگذاری فوق العاده­ای که بر روی شخصیّت انسان دارد مورد تأکید فراوان از سوی علما و بزرگان قرار گرفته به طوری که در روایات یکی از راه­های شناخت دین و مذهب افراد و قضاوت درباره­ی آنان شناخت معاشران و دوستان آنان است. (مجلسی،1430، ج74، صص192-188)

1-2-5. معاشرت خانوادگی

روابط سببی و نسبی در خانواده ایجاد روابط صمیمانه و حریم خصوصی می­کند که  مستلزم رعایت اخلاق ویژه در روابط خویشاوندی می باشد از جمله صله رحم، حق ارث، حق نفقه، حق حضانت و غیره. در ادامه معیارهای کلی اخلاق در سبک زندگی اسلامی مورد بحث قرار می­گیرد.

 

1-3. پارادایم­های اخلاقی در سبک زندگی اسلامی

در اسلام حضرات معصومین(علیهم السلام) به عنوان الگوهای زندگي، اخلاق در سبک زندگی اسلامی را به جامعه مسلمین معرّفی كرده‌اند.

1-3-1. مدارا

رفق و مدارا از امور فطری و لوازم فطرت الهی است. برای ایجاد محبّت به خدا، محبّت به خلق به مثابه پایه و اساس است و لازمه محبّت به خلق مدارا با مردم است. ( موسوی خمینی، شرح جنود عقل وجهل، ص 319) صرف نظر از این حقیقت، نرم خویی و مدارا با مردم یکی از مهمترین اصول زندگی اجتماعی است. علّت اینکه رفق و مدارا سازنده زندگی اجتماعی­ است وجود سلایق و روحیّات و ویژگی­های متفاوت و متنوع مردم اجتماع می­باشد. امیر مومنان علی(ع) می­فرمایند: « بدان که بعد از ایمان به خدای عزّوجل برجسته­ترین نشانه عقلانیّت، مدارا با مردم است. . . . و من همه چیزهایی را که مردم با آنها زندگی می­کنند و با آنها با یکدیگر معاشرت می­کنند، به مثابه­ی ظرفی یافتم ­که دو سوم آن نیکی و یک سوم آن تغافل»(ابن بابویه، 1413، ج4، ص387)

امام صادق(ع) دستیابی به اهداف روابط اجتماعی را از ثمرات مدارا بر می­شمارد: «کسی که در امور خود اهل مدارا باشد، به خواسته­هایش از مردم می­رسد. »(کلینی، ج2، ص120)

بسیار واضح است که سازگاری با مردم و نرم خویی با آنان موجب جلب محبّت و دوستی آنان می­شود؛ به همین دلیل مردم با چنین افرادی همراهی بیشتری دارند.

1-3-2. اهتمام به امور مردم

توصیه به مشارکت و تعاون یکی از مهمترین دستور­العمل­های اسلامی است؛ به طوری که اهتمام به امور مسلمین را به عنوان یکی از پارامترهای مسلمان بودن مورد توجّه قرار گرفته است. قرآن در اين باره مي‌فرمايد: تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى (مائده/ 2): و (همواره) در راه نيكى و پرهيزگارى با هم تعاون كنيد!

پیامبر اکرم(ص) می­فرمایند: مَنْ أَصْبَحَ لَا يَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ بِمُسْلِمٍ‏: «کسی که صبح کند­ و به امور مسلمانان اهتمام نورزد، مسلمان نیست (از مسلمانان نیست)» (كافي، ج‏2، ص: 163)

تصور عموم از بشردوستی و اهتمام به امور مردم، مسائل مادی و رفاهی است امّا به صورت جامع سود رسانی و خدمت به آنان منحصر به امور مادّی نبوده بلکه امور معنوی را در بر می­گیرد . بنابر این، کسانی که در جهت هدایت روحی و معنوی مردمان و ترویج و تعلیم معارف الهی و گسترش علمی و عملی توحید در سطح جامعه گام بر می­دارند، سود­مندی­شان برای مردم به مراتب، بیشتر از سودمندی مادی و دنیوی است.

چنانچه در روايات متعددى در تفسير آيه: «مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَميعاً وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَميعا»[2] (مائده/ 32): وارد شده است كه آيه اگر چه مفهوم ظاهرش مرگ و حيات مادى است اما از آن مهمتر مرگ و حيات معنوى يعنى گمراه ساختن يك نفر يا نجات او از گمراهى است. شخصى از امام صادق ع تفسير اين آيه را پرسيد، امام فرمود: “من حرق او غرق- ثم سكت- ثم قال تاويلها الاعظم ان دعاها فاستجاب له‏ (حويزي، 1415، ج‏1، ص620): يعنى منظور از” كشتن” و” نجات از مرگ” كه در آيه آمده نجات از آتش‏سوزى يا غرقاب و مانند آن است، سپس امام سكوت كرد و بعد فرمود: تاويل اعظم و مفهوم بزرگتر آيه اين است كه ديگرى را دعوت به سوى راه حق يا باطل كند و او دعوتش را بپذيرد. (نك. مكارم، 1374، ج‏4، ص: 357)

افزون بر این، در کنار اهتمام به امور خلق به طور عام، اهتمام به امور مسلمانان و دغدغه­ی مسائل جامعه اسلامی را داشتن، به طور خاص، مورد تأکید اسلام و اولیای دین قرار گرفته است.

اگر کسی نمی­تواند نیاز برادر مسلمانش را برآورده سازد، ولی می­تواند از اعتبار و آبروی خود در این جهت مایه بگذارد، از نظر اخلاقی موظف است این کار  را انجام دهد. یعنی باید از هر راهی که می­تواند در جهت برآورده ساختن نیاز برادر مسلمانش بکوشد، هر چند که کوشش او به نتیجه نرسد. (حر عاملی، ج16، ص368)

1 -3-3. اصلاح میان مردم

یکی از بهترین اخلاق­های اجتماعی اصلاح بین افراد است. برای این­ که کدورت­ها و ناراحت­های بین افراد از بین برود و جامعه به صورت متحد و هماهنگ بتواند به سمت تعالی و پیشرفت گام بردارد اسلام توصیه به این امر اخلاقی می­کند.

فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ (انفال/1)پس، از فرمان خدا بترسید وخصومت­هایی که میان شماست، آشتی دهید؛ و خدا و پیامبرش را اطاعت کنید؛ اگر ایمان دارید.

امام صادق(ع) اصلاح بین مردم را صدقه­ای دانسته­اند که خدا دوست دارد: صَدَقَةٌ يُحِبُّهَا اللَّهُ إِصْلَاحٌ بَيْنِ النَّاسِ إِذَا تَفَاسَدُوا وَ تَقَارُبٌ بَيْنِهِمْ إِذَا تَبَاعَدُوا (کلینی، ج2، ص209)

1-3-4. امر به معروف و نهی از منکر

لازمه­ی امر به معروف و نهی از منکر این است که فرد مسلمان نه تنها برای خود خواستار فضیلت و کمال باشد بلکه برای دیگر انسان­ها نیز خیر خواه باشد  و طالب کمال مطلوب انسانی باشد. در واقع در امر به معروف صلاح کل جامعه و دفع مفسده اجتماعی در نظر گرفته می­شود. در آیه زیر مسلمانان به عنوان ولی یکدیگر معرّفی شده­اند تا یکدیگر را از لغرش برحذر دارند.

وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ يُطِيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولٰئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ  (توبه71)

با توجّه به این آیه می­توان گفت لازمه­ی ایمان حقیقی، داشتن رابطه دوستی با دیگر مؤمنان و داشتن دغدغه سرنوشت آنان است و لازمه­ی علاقه به یکدیگر، ارشاد همدیگر به خوبی­ها و انتقاد از بدی­ها و زشتی­هاست و لازمه­ی ارشاد به معروف و انتقاد از منکر، برپایی نماز و توسعه معنویّت و فرمانبرداری از خداوند و فرستاده او و همچنین دستگیری از ضعیفان و مستضعفان (ادای زکات) است؛ ثمره­ی همه­ی این امور، نزول رحمت­های بی­پایان خداوند است. (مطهری، ده گفتار، صص76-77)

2-خانواده و سبک زندگی اسلامی

خانواده از نگاه جامعه شناسان، نخستین و مهم­ترین نهاد اجتماعی دانسته می­شود. به همین دلیل چگونگی ارتباطات و روابط اعضای خانواده با یکدیگر در حقیقت پایه­های شخصیّتی و الگوهای رفتاری انسان را تشکیل می­دهد. هرچند در دوران مدرن متأثر از ارزش­های مدرنیسم و پست مدرنیسم، گونه­های متعددی از خانواده مورد توجّه قرار گرفته است؛ خانواده­های بدون فرزند، خانواده­های تک والدینی، خانواده تک جنسیتی، خانواده دو نوعی(انسان و حیوان)؛ امّا روشن است که وجود چنین خانواده­هایی به معنای درستی و ارزشندی آن نیست و در واقع اینگونه تنوع، پیامد ارزش­های لیبرالیستی و سکولاریستی غربی است. (فوکویاما، 1374، صص175-176)

2-1. پارادایم­های روابط خانوادگی  در سبک زندگی  اسلامی

استحکام و بقای نظام خانواده منوط به تحقق شاخص­هایی است که اعضای خانواده باید آنها را رعایت کند. در روابط خانوادگی هر یک از رابطه‌هاي سببی و  نسبی، الگوی اسلامی ویژه­ای دارد که در دو مبحث جداگانه بررسی می­گردد.

2-1-1. رابطه سببی

اعضا و ارکان تشکیل دهنده نهاد خانواده در اسلام عبارتند از زن و مرد که بر اساس سنّت اسلام به عقد یکدیگر درآمده­اند، به عنوان ارکان اصلی، و فرزندان به عنوان ارکان تکمیلی.

سبک ارتباطات خانوادگی متأثر از شناخت وظایف و مسئولیت­ها و جایگاه هریک از ارکان سازنده­ی خانواده است. رفتار هریک از اعضا می­تواند عملکرد کل سیستم را مختل کند و کارآمدی خانواده معلول و محصول کارآمدی هریک از اعضای آن است. به همین دلیل، عملکرد درست هریک از اعضا می­تواند سعادت و کمال مطلوب را برای خانواده به همراه داشته باشد. (شریفی و همکاران، ص235)

2-1-1-1. رعایت اصول در انتخاب همسر

پیوند زناشویی و ازدواج مبتنی بر ارزشهایی است که در هر فرهنگی متفاوت است. در فرهنگ اسلامی لازم است ارزش­های خاصی مبنای انتخاب همسر قرار گیرد. از مهمترین آنها اصالت خانوادگی، اخلاق، دینداری، کفویت، محبّت و علاقه و انتخاب آگاهانه می­باشد. (مجلسی، 1430،ج100، ص235) از انتخاب همسر با معیارهای صرفاً مادّی و ظاهری به شدّت پرهیز شده است. البتّه منظور این است که اصالت را نباید به مادیّات داد. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «کسی که صرفاً برای زیبایی با زنی ازدواج کند، چیزی را که دوست دارد در او نخواهد دید؛ وکسی که صرفاً برای مال و ثروت با زنی ازدواج کند، خدای متعال او را به همان مال و ثروت واگذار می­کند، پس بر شماست که با افراد دیندار ازدواج کنید. (حرعاملی، 1409، ج20، ص50)

2-1-1-2. ارکان استحکام خانواده

استحکام خانواده از مهمترین عوامل استحکام اجتماع است؛ امنیّت روحی و روانی در خانواده مهم‌ترین عامل تحقق امنیّت روانی در جامعه است؛ اهتمام به دین در خانواده، به اهتمام به دین در سطح اجتماع منجر می­شود. بر این اساس باید تلاش کرد که نهاد خانواده کاملاً مستحکم باشد. از نظر اسلام مهم­ترین ارکان استحکام خانواده مودّت و رحمت میان زن و مرد است(جوادی آملی، 1388، صص68-60) در قرآن آمده است: وَ مِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ (روم/ 21)

«مودّت» یعنی«دوستی عاقلانه و نه دوستی غریزی» و «رحمت» یعنی«گذشت مهربانانه از لغزش­ها وکوتاهی­های یکدیگر». این دو ملاک مبنای زندگی خانوادگی است. اگر انتخاب آگاهانه باشد دوستی پایدار و مستحکم ایجاد می­شود. از جهتی هیچ خانواد­ه­ای نیست که در آن اختلاف سلیقه نباشد. اگر خانواده بر پایه مودّت شکل گرفته باشد اختلافات نیز بر پایه رحمت رفع خواهد شد. (شریفی و همکاران، ص242)

2-1-1-3. مسئولیت پذیری اعضای خانواده

مسئولیت پذیری سبب خروج فرد از خود و پیوستن به اجتماع می­شود. مهم ترین مسئولیّت انسان در اجتماع خانواده مواظبت بر ایمان هریک از اعضای خانواده است. قرآن کریم در این رابطه تأکید می­کند: . . ﴿: : : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلاَئِكَةٌ غِلاَظٌ شِدَادٌ لاَ يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾ (تحريم/6)

این آیه تأکید می­کند که فرد مسلمان نه تنها برای حفظ اعتقادات خود باید حساسیّت ویژه­ای داشته باشد بلکه نسبت به بقیّه افراد خانواده نیز مسئول است.

قرآن کریم در سوره لقمان (ايات 13-19) نصیحت­های لقمان خطاب به فرزندش را نقل می­کند. توصیه به توحید و خداپرستی و پرهیز از شرک و توجّه دادن فرزند به حیات اخروی و عکس العمل کارهای ریز و درشتی که انجام می­دهد ؛ همچنین توصیه به اقامه نماز و امر به معروف و نهی از منکر و صبر بر ناملایمات و تعلیم و چگونگی برخورد با مردم و پرهیز دادن او از رذایلی همچون تکبِّر و فخرفروشی و نرم­خویی و نرم­گویی با مردم از جمله توصیه­هایی است که لقمان به فرزندش دارد. همه آن­چه لقمان به فرزندش می­گوید می­تواند الگویی برای روابط مسئولانه اعضای خانواده با یکدیگر باشد. (شریفی و همکاران، صص243-244)

اسلام از طرفی بر حفظ و تقویت روابط عاطفی میان اعضای خانواده تأکید می­کند تا جایی که امام صادق(ع) می­فرماید: اگر در میان اعضای یک خانواده رفق و مدارا نباشد خیر از آن خانواده دور می‌شود (الکلینی، ج9، ص119) و از طرف دیگر این مسأله را بیان می­کند که مبادا رفق و مدارا در میان اعضای خانواده موجب شود که کجروی­ها و انحرافات یکدیگر را سرپوش بگذارند و در اصلاح یکدیگر کوتاهی نمایند.  پیامبر اکرم(ص) خطاب به یکی از اصحاب خود می­فرمایند: مهربانی­ات نسبت به همسر و فرزندانت موجب داخل شدن در گناهان و محرمّات نشود. (مجلسی،1430ق، ج17، ص32)

2-1-1-4. رعایت حقوق متقابل

در اسلام برای آنکه حتی الامکان از وقوع اختلاف و نزاع میان اعضای خانواده جلوگیری شود و هریک راه اعتدال و انصاف را برگزینند برای هریک از زن و مرد حقوق و وظایفی را تعیین کرده است: حقوق مشترک اعضاء خانواده(زن و مرد) و حقوق اختصاصی زن و مرد و حقوق متقابل والدین و فرزندان. عدم رعایت این حقوق و عدم انجام آن وظایف به طور قطع کارکردهای اخلاقی و اجتماعی خانواده را تضعیف می­کند. کمترین فایده و ثمره رعایت حقوق متقابل میان اعضای خانواده این است که روابط خانوادگی را به درستی و به صورت عادلانه تنظیم می­کند. (شریفی و همکاران، ص243) بر زن حق اخذ نفقه، مهریه، ارث، داشتن حسن معاشرت مرد، وجود دارد که به طور متقابل باید زن از مرد تمکین کرده، احترام و اطاعت کند. همان طور كه براى مردان حقوقى بر عهده زنان گذارده شده و زنان موظف به رعايت آنند، همچنين زنان حقوقى بر مردان دارند كه آنها موظف به رعايت آنند زيرا در مكتب اسلام ‏حق يك طرفه نيست، و هميشه به صورت متقابل مى‏باشد. قرآن در اين زمينه مي‌فرمايد: لَهُنَّ مِثْلُ الَّذي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوف‏ (البقره/ 228):  براى آنان (زنان)، همانند وظايفى كه بر دوش آنهاست، حقوق شايسته‏اى قرار داده شده‏ است.

2-1-1-5. انس و احسان نسبت به والدین

اکرام والدین و توجّه ویژه به آنان و تلاش در جهت تأمین نیازهایشان از اموری است که اسلام تأکید ویژه نسبت به آن دارد. خدمت به­آنان وسیله دستیابی به بهشت معرفی شده است. امام صادق(ع) به یکی از یارانش به نام ابراهیم ­بن شعیب فرمود: اگر می­توانی پدر پیر و ضعیف خود را بر دوش بگیری و … و به دهان او لقمه بگذاری این کار را بکن­، این بهشت فردای توست. (الکلینی، ج2، ص162)

فرزندان در ارتباط با والدین خود باید توجّه داشته باشند که رابطه فرزند با پدر و مادر مهم­ترین نوع رابطه­ای است که دو انسان می­توانند داشته باشند. والدین از علل وجودی فرزند به شمار می­روند یعنی فرزند وابستگی وجودی به والدین دارد، این رابطه یک سویه است زیرا فرزند هرگز نمی­تواند علّت وجودی والدین باشد. به همین دلیل، حقوق والدین بر فرزند به مراتب بیش از حقوق فرزند بر والدین است. هیچ فرزندی نمی­تواند علّت هستی بودن والدین خود را جبران کند. به همین دلیل است که در قرآن کریم همواره از احسان فرزند نسبت به والدین سخن گفته است ونه برخورد عادلانه با آنان، زیرا عدالت اقتضاء می­کند به همان اندازه که والدین بر ما حق دارند ما هم جبران کنیم در حالی که نمی­توان حق هستی بخشی آنان را جبران نمود. قرآن کریم می­فرماید:

وَ قَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَ لاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلاً كَرِيماً وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيراً ﴿ اسراء/ 23-24﴾: پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستيد! و به پدر و مادر نيكى كنيد! هر گاه يكى از آن دو، يا هر دوى آنها، نزد تو به سن پيرى رسند، كمترين اهانتى به آنها روا مدار! و بر آنها فرياد مزن! و گفتار لطيف و سنجيده و بزرگوارانه به آنها بگو!و بالهاى تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر! و بگو: «پروردگارا! همان‏گونه كه آنها مرا در كوچكى تربيت كردند، مشمول رحمتشان قرار ده!»

2-1-2. رابطه نسبی

خویشاوندان، ارتباط خونی با هم دارند. ارتباط داشتن بین خویشان  یک امر طبیعی است و  قطع ارتباط یک امر عارضی و خلاف هنجارهای اجتماعی است که دین نسبت به ایجاد این رابطه طبیعی تأکید فراوان دارد و منافع زیادی را بر آن مترتب می­داند. قطع ارتباط را یک آفت معرّفی می­کند که اگر بی دلیل باشد کار ناپسندی است. اگر دلیل ویژه­ای داشته باشد قابل رفع و شایسته تجدید رابطه می­داند. (محدثی، 1391، ص49)

    در رابطه نسبی اسلام، علاوه بر حقوق رابطه سببی، قائل به حق نفقه استحبابی و در صورت نیاز حق نفقه وجوبی برای خویشاوندان نسبی می­باشد؛ همچنين حق ارث و حقوق ديگري در راستاي خویشاوندی برای آنان تعیین نموده که در ذیل مهمترین حق خویشاوندی که صله رحم می­باشد مورد بررسی قرار می‌گیرد.

2-1-2-1. صله رحم

یکی از ارزشمندترین راه­های گذراندن اوقات فراغت، دید و بازدید از اقوام وخویشاوندان و دیدار دوستان است. اسلام به منظور حفظ وتقویت­ بنیان­های اجتماعی و روابط خویشاوندی تأکید زیادی بر صله رحم و ارتباط با اقوام دارد. برکات مادی و معنوی فراوانی برای آن برشمرده است. در احادیث از صله رحم به عنوان محبوب کننده انسان میان خانواده و بستگان یاد شده­ است. (الکلینی، ج2، ص151) همچنین انجام کمترین کاری که سبب ایجاد رابطه خویشاوندی می­کند حائز اهمیّت است. امام صادق(ع) می­فرمایند: صله رحم کنید هر چند به دادن جرعه آبی باشد. (همان)

2-1-2-1-1. آثار و نتایج صله رحم

این نوع پیوند، فوائد بسیار و آثار دنیوی و اخروی فراوانی دارد که از احادیث بسیار موارد ذیل به­دست می­آید:

الف: صله ارحام، اعمال را پاک، اموال را افزون، بلاها را دفع، حساب را آسان می­کند ، اجل را به تأخیر می­اندازد. (همان، 150)

ب: صله رحم اخلاق را نیکو، دست را بخشنده، دل و جان را خوش می­سازد، رزق را می­افزاید. . . (همان، ص150، 151)

این کار نیک آنچنان مورد رضای پروردگار است که گاه تقدیر الهی را تغییر داده و خداوند به پاداش عمل نیکو بر عمر کسی می­افزاید؛ امام صادق(ع) می­فرمایند: ما چیزی را جز صله رحم سراغ نداریم که عمر را زیاد کند، تا آنجا که گاهی تا زمان مرگ یک نفر، سه سال مانده است، ولی او اهل صله رحم می­شود. آنگاه خداوند سی سال بر عمرش می­افزاید و سی و سه سال دیگر زنده می­ماند و گاهی اجل کسی سی و سه سال است، به خاطر قطع رحم و گسستن رابطه­های خویشاوندی، کاهش می­یابد و اجلش سر سه سال فرا می­رسد. (همان، ص152)

نکته قابل توجّه در کلام معصومین(ع) این است که کسانی که خط فکری غیر توحیدی دارند لیکن خویشاوند مسلمین محسوب می­شوند؛ دارای حق خویشاوندی هستند. (ری شهری، 1362، ج4، ص83) حتّی اگر خویشاوندان باعث آزار انسان شوند باز حقّ گسستن پیوند را نداریم. (مجلسی، 1430،ج71، ص100)

3-اجتماع و سبک زندگی اسلامی

اجتماع محل ظهور و بروز تعاملات بین افراد است. انسان­ها در جامعه نسبت به یکدیگر وظایف متقابل دارند. در جامعه انسانی جز با مراعات دیگران و حقوقشان، وضع رفتاری سامان نمی­پذیرد.

باید این وظایف و تکالیف و حقوق، سه شاخصه داشته باشد؛ «شناخته» شود و به آن «عمل» شود و عمل «متقابل» باشد. (محدّثی، ص17)در اجتماع ارتباط شکل می­گیرد. برای داشتن ارتباط صحیح قوانین آن باید شناخته شود. يكي از مهمترين رابطه‌هايي که در اجتماع وجود دارد ارتباط دختر و پسر است. رابطه دختر و پسر به عنوان یک رابطه مبنایی در تمام روابط اجتماعی واقتصادی همچنین سیاسی در ادامه به تعریف این رابطه و ارائه الگوی اسلامی به تبیین رابطه صحیح می‌پردازیم.

3-1. تعریف رابطه دختر و پسر

مقصود از روابط دختر و پسر (اعم از زن و مرد) رابطه­ای است که خود رابطه هدف است و مقدّمه چیز دیگر نیست. این رابطه بر خلاف روابطي است که در آن خود رابطه هدف نیست، مثل رابطه و معاشرت دختر و پسری که نسبت خویشاوندی و یا رابطه شغلی و اقتصادی دارند؛ البته این گونه روابط نیز مشروط به رعایت حدود الهی و شرعی است در غیر اینصورت به بی­راهه می­انجامد.

نکته دیگر اینکه جنسیّت طرفین موضوعیّت دارد؛ یعنی نگاه آن دو به یکدیگر جنسیّتی است و احساسات و عواطف طرفین، رکن اصلی این ارتباط است. این رابطه نقطه اتصالی است بین غریزه جنسی و گرایش­های عاطفی طرفین که عدم شناخت و تفکیک این دو، زمینه ظهور و بروز بسیاری از مشکلات است، به ویژه اگر این دو از سایه و همراهی عقل بی­بهره باشند. (داودی نژاد، 1391، ص96)

 

3-1-1. دیدگاه مختلف درباره اصل ارتباط دختر و پسر

1. دیدگاه افراطی: در این نگرش هرگونه ارتباطی با جنس مخالف، آزاد و بدون مانع است(رویکرد لیبرالیستی). فروید و پیروان وی مدعی هستند که اخلاق جنسی کهن، بر اساس محدودیّت و ممنوعیّت است و تمام مشکلات بشر به دلیل ممنوعیّت­ها، محرومیّت­ها، ترس­ها و وحشت­های ناشی از این ممنوعیّت­هاست که در ضمیر باطن بشر جایگزین شده است. (همان، 97)

برتراند راسل نیز همین مطلب را اساس قرار می­دهد ومی­گوید: «اگر از انجام عملی(رفتار جنسی) زیانی متوجّه دیگران نشود، دلیلی نداریم که ارتکاب آن را محکوم کنیم». (راسل، 1342، جهانی که من می­شناسم، ص68)

2-دیدگاه تفریطی: بر پایه این رویکرد، هرگونه ارتباط و پیوند با جنس مخالف ، مردود و مورد نکوهش است. این دیدگاه، نقطه مقابل دیدگاه افراطی است. راسل می­گوید: «پدران کلیسا از ازدواج به زشت­ترین صورت یاد کرد­ه­اند. هدف ریاضت این بوده که مردان را متّقی سازد؛ بنابر این می­گفتند: ازدواج که عمل پستی شمرده می­شد، بایستی منهدم شود». (همان، زناشویی و اخلاق، 1362، ص30)

3-دیدگاه اعتدالی: بر اساس این دیدگاه، نه آزادی مطلق و رها پذیرفتنی شده است و نه محدودیّت و منع هرگونه رابطه، بلکه بین دو جنس مخالف، در یک چارچوب مشخص، تعریف شده است.

ارتباط مجاز، ارتباطی است حداقلی و به دور از هرگونه انگیزه شهوانی و عاطفی و رابطه­ای است که در آن، نفس رابطه مقصود نباشد و نگاه دو جنس به­ هم، نگاه انسانی باشد، نه جنسیّتی. (داودی نژاد، ص98)  در حالی که در اسلام خود رابطه موضوعیّت داشته دیدگاه اسلام، ناظر به نگرش سوم ؛ دیدگاه اعتدالی است که در آن، رابطه بر اساس نیاز و حقیقتی که خداوند عالم در وجود انسان­ها قرار داده، صورت می­گیرد و در آن تعالی، رشد و تقوای انسانی مقصود است، نه صرفاٌ شهوت و لذّت جنسی و ارضای خواهش­های نفسانی.

3-2. سبک زندگی اسلامی در روابط دختر و پسر

در روابط دختر و پسر روابط آگاهانه یکی از مهمترین  معیارهای رابطه صحیح است. در سال­های اخیر الگوی رابطه تغییر پیدا کرده و سهولت یافته است. از جمله عواملی که کثرت رابطه را ایجاد کرده است وجود اماکنی مثل دانشگاه­ها، پارک­ها، کافی شاپ­ها وکافی نت­ها و مراکزی است که حضور مشترک دو جنس وجود دارد. ویژگی عمده اماکن اجتماعی مدرن آن است که حضور جوانان در آن­ها بر اساس ویژگی­ها و هویت آنان است. (داودی نژاد، ص104)

از دیگر عوامل تأثیرگذار در ایجاد روابط صحیح انتخاب رسانه متناسب با فرهنگ اسلامی است. رسانه امروزه بیشترین تأثیرگذاری را بر شکل گیری فرهنگ دارد. استفاده از شبکه­های ماهواره به صورت غلط سبب به کارگیری قوه خیال بیننده مي‌شود و به تبع به آن مفاسد اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.

از سوی دیگر تغییر الگوی جوانان سبب شده است که به جای خانواده و معلّمان، شخصیّت­هایی که جذابیّت ظاهری دارند مورد توجّه جوانان قرار می­گیرند به طوری که الگوهای منفی جایگزین الگوی مثبت شده است. و دگر سو، بالا رفتن سن ازدواج سبب شده است که دختر و پسر خود اقدام به ارتباط آزاد با جنس مخالف کنند که اینگونه روابط اغلب بر مبنای غریزه و عاطفه صورت می­گیرد. در واقع هر چه نقش خانواده کمتر شده است روابط آزاد با جنس مخالف در جامعه بیشتر می­شود. از سویی هر چه روابط آزادتر باشد افراد از الگوی اسلامی که دارای چارچوب و حریم خاصّی است بیشتر فاصله می­گیرند و بالتبع، بنیان خانواده متزلزل می­گردد.

از الگوهای اسلامی حفظ پوشش مناسب زن و مرد و محدود کردن نگاه (غصّ بصر) است. اگر در جامعه پوشش مناسب برای تن و آرایش مناسب برای گفتار استفاد شود و عفاف برقرار شود، مفاسد حاصل از این دو انگاره از بین خواهد رفت و اجتماع سالم در نتیجه روابط صحیح به وجود خواهد آمد.

قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذٰلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُيُوبِهِنَّ َ (نور/ 30-31): به مؤمنان بگو چشمهاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگيرند، و عفاف خود را حفظ كنند اين براى آنان پاكيزه‏تر است خداوند از آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است! و به زنان با ايمان بگو چشمهاى خود را (از نگاه هوس‏آلود) فروگيرند، و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را- جز آن مقدار كه نمايان است- آشكار ننمايند و (اطراف) روسرى‏هاى خود را بر سينه خود افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود).

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَ بَنَاتِكَ وَ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ذٰلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلاَ يُؤْذَيْنَ وَ كَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً ﴿احزاب 59﴾:: اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلبابها [روسرى‏هاى بلند] خود را بر خويش فروافكنند، اين كار براى اينكه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است (و اگر تا كنون خطا و كوتاهى از آنها سر زده توبه كنند) خداوند همواره آمرزنده رحيم است.

 بنابر این آیات غص بصر از سوی مردان و زنان و رعایت پوشش از سوی زنان عامل عفاف به شمار رفته و سبب سلامت جامعه و نزول رحمت الهی می­شود.

در نتیجه سبک زندگی اسلامی در روابط دو جنس مخالف صرف نظر از مجرد یا متأهل بودن حفظ حریم و عدم اختلاط زن و مرد و رعایت شئونات اسلامی است.

شهید مطهری در این باره می­گوید: سنت جاری مسلمانان از زمان رسول خدا(ص) همین بوده است که زنان از شرکت در مجالس و مجامع منع نمی­شد­ه­اند، ولی همواره حریم رعایت می­شده است. در مساجد و مجامع، حتی در کوچه و معبر، زن با مرد مختلط نبوده است. (مطهری، مسأله حجاب، 1361، ص225)

4. سیاست و سبک زندگی اسلامی

سیاست از جهت سازماندهی اسلامی بر کلیّه سطوح جامعه تأثیر گذار است. اگر سران و حاکمان جامعه اسلامی مدیران مدبّر و برنامه ریزان موفقی باشند و جامعه را طبق احکام اسلامی هدایت نموده و مجری قوانین باشند تبعیّت مردم را به دنبال خواهند داشت.

در ذیل الگوهای سیاست در جامعه اسلامی مورد بررسی قرار می­گیرد.

4-1. امر به معروف و نهی از منکر

 مهمترین مبنای حکومت و سیاست اسلامی امر به معروف است و در اصطلاح خاص حقوقی به آن امور حسبی می­گویند: «حسبه عبارت است از امر به معروف وقتى كه ترك كردن معروف شيوع پيدا كند و نهى از منكر، موقعى كه ارتكاب منكر ظاهر شده و افراد علنا و متجاهرا آن را انجام دهند و اين [امر به معروف و نهى از منكر] اگر چه از هر مسلمانى كه آن را بجا آورد صحيح است، ولى محتسب [كسى كه دولت، نظارت بر اجراى صحيح امور حسبه را به عهده او گذاشته] با متطوّع [كسى كه خودش بدون اينكه كسى و يا دولتى اين وظيفه را به عهده او گذاشته باشد بر حسب وظيفه شرعى خود به اين كار مى‌پردازد] در چند جهت با هم فرق دارند:

1- امر به معروف و نهى از منكر براى محتسب، به حكم ولىّ و مقام ولايت واجب عينى است و نمى‌تواند آن را انجام ندهد و لكن وجوبش براى غير محتسب به نحو وجوب كفايى است.

2- اقدام محتسب به امر به معروف و نهى از منكر از وظائف شغلى او بوده و جايز نيست به جهت اشتغال به عمل ديگرى آن را ترك كند ولى چون اين كار براى متطوع يك امر استحبابى است، مى‌تواند آن را به جهت انجام كار ديگرى، ترك كند. (نجف آبادی، مترجم: صلواتی، 1409ه. ق، 533)

امر به معروف که یک اصل اسلامی است هنگامی که در سطح حکومتی به صورت عملی اجرا شود در واقع اصلاح  اجتماعی صورت می­گیرد. هم عامل اصلاح مردم است و هم عامل اصلاح حاكمان كه اصلاح آنان منجر به اصلاح مردم می­شود

 

4-2. تفاهم، يك اصل الزامى در اسلام‌

قرآن با توجه به ضرورت تفاهم در زندگى صلح‌آميز و عادلانۀ بشرى و نقش تعيين كنندۀ آن در وصول به هاهداف و آرمانهاى بشر در زندگى جمعى، روابط ملتها را از تفاهم آغاز مى‌كند و به پيامبر دستور مى‌دهد كه ملتها را به تفاهم در حد اقل مشتركات قابل قبول همگان دعوت كند، و خود در اين زمينه اسوه و نمونه باشد:

قُلْ يٰا أَهْلَ الْكِتٰابِ تَعٰالَوْا إِلىٰ كَلِمَةٍ سَوٰاءٍ بَيْنَنٰا وَ بَيْنَكُمْ أَلّٰا نَعْبُدَ إِلَّا اللّٰهَ ﴿ آل عمران/ 64. ﴾ بگو: «اى اهل كتاب! بياييد به سوى سخنى كه ميان ما و شما يكسان است كه جز خداوند يگانه را نپرستيم و چيزى را همتاى او قرار ندهيم و بعضى از ما، بعضى ديگر را- غير از خداى يگانه- به خدايى نپذيرد.

يعني بياييد بر سر قدر مشتركها و نقطۀ اصلى كه همگى بر آن اتفاق نظر داريم، توافق كنيم كه جز خدا را نپرستيم. انتخاب اهل كتاب و پيروان اديان آسمانى و توحيد به اين دليل بوده كه قدر مشترك بين اسلام و آنها در مقياس وسيعى وجود داشته و تفاهم روى آن به آشكارى قابل عمل بود. تفاهم بر سر مسئلۀ توحيد در عبوديت (منحصر نمودن پرستش به خدا) كه در يك جمله خلاصه مى‌شود، كاربردى وسيع و نتايج گسترده و بسيار عميقى به دنبال خواهد داشت. تفاهم در اين زمينه هم مى‌تواند توافق و وحدت نظر ايجاد كند و هم بسيارى از انحرافات و نقطه ضعفها و نهايتاً اختلافاتى را كه وجود دارد از ميان ببرد.

شيوۀ عمل پيامبر (ص) در اجراى اين فرمان الهى خود بيان كنندۀ اهميیت قاعدۀ الزام‌آور تفاهم در حقوق بين الملل اسلام است. (عمید زنجانی، 1421ه. ق. ج‌3، ص 453‌)

گرچه نيازى به توضيح در زمينۀ اصل امكان تفاهم در زندگى جمعى بشر نيست، زيرا توجه به موهبت الهى تفكر و ادراك از يك سو و واقعيتهاى عينى و تجربيات ارزشمند بشرى از سوى ديگر در اين زمينه ما را از پرداختن به اثبات اصل امكان تفاهم بى‌نياز مى‌كند، لیکن باید گفت اصل تفاهم سران سیاست در عرصه داخلی و بین‌المللی همسو با ملاکهاي اسلامی که نفی سلطه بیگانگان بر مسلمین و حفظ اقتدار مسلمانان است بر صلح و ارامش مردم در جامعه اسلامی مؤثر بوده  و زمینه ساز اصلاح بین مردم است .

لاَ خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً ﴿نسا114﴾

در آیه مورد بحث اصلاح بین مردم به عنوان امری  شناخته شده است که موجب رضایت خداوند است و از امور معنوی است که آثار آن بر روی زندگی افراد بسیار است.

سبک زندگی اسلامی  متأثر از سبک روابط کلان در عرصه سیاست است. اگر مبنای سیاست و روابط بین دولتمردان و سران تفاهم باشد در میان سطوح مختلف اجتماع این تفاهم الگوگیری می­شود.

4-3. اصل مشاركت و تعاون

همكارى و تعاون در تاريخ زندگى بشر پديدۀ اجتماعى ناشناخته‌اى نيست. نخستين روزهاى زندگى جمعى انسان با تعاون آغاز شده است و فرهنگ و تمدن بشرى طى قرون متمادى با تعاون شكل گرفته است. اصولًا زندگى اجتماعى و نظام‌ ‌بين المللى بدون همكارى و تعاون چگونه مى‌تواند جامۀ عمل به خود بپوشد. مسائل سياسى، اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى بشر آن قدر به هم مرتبط و آميخته است كه به اقدام مشترك نياز مبرم دارد. اقدام مشترك جز از طريق مشاركت و تعاون بين المللى امكان‌پذير نيست. (عمید زنجانی، ج3، ص456) و مشكلات حکومتی و سیاسی به اندازه‌اى است كه جز با نيروى حاصل از مشاركت و تعاون ملتها قابل حل نيست.

قرآن ضمن تأكيد بر اصل تعاون و مشاركت كه يك اصل عقلائى پذيرفته شده در جوامع بشرى است و منطبق با منطق زندگى مى‌باشد، با مشخص كردن محور اصلى آن، قلمرو وسيعى را براى مشاركت و تعاون باز نموده و آن را به صورت صددرصد انسانى مطرح كرده است:

تَعٰاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوىٰ وَ لٰا تَعٰاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوٰانِ ﴿مائده2﴾ (در راه نيكى و پرهيزگارى با هم تعاون كنيد! و (هرگز) در راه گناه و تعدّى همكارى ننماييد!).

اين نوع تبيين از تعاون، از يكسو افقهاى جديدى را براى همكارى و تعاون باز مى‌كند و از سوى ديگر از سوء استفاده از اين نيروى عظيم بالقوۀ بشرى در راه فساد و تباهى جلوگيرى مى‌نمايد.

4-4. اخلاق  سیاسی

در سیاست اگر حاکمان جامعه اسلامی سلوک دینی داشته و بر اساس آموزه­های اسلامی زندگی کنند و صفات انسانی مانند ساده زیستی ، تواضع ، مشورت با مردم و متخصصین را در برنامه­های خویش داشته باشند از لغزش و خطا مصون مانده و مردم به آنان اعتماد کرده و از ايشان تبعیّت می­کنند و بالعکس اگر اخلاق سیاستمداران یک جامعه به دور از خردورزی بوده منجر به عدم رضایت مردم و سلب اعتماد نسب به حاکمان شده در نتیجه عدم تبعیّت از آنان را به دنبال خواهد داشت.

از سوی دیگر داشتن روحیّه سعه صدر و عفو عمومی از ویژگی بسیار ارزشمند حاكم است. در صدر اسلام نیز پیامبر(ص) با بکارگیری این دو اصل مهم رهبری را به دست گرفتند. پیامبر(ص) حتّی نسبت به دشمنان سرسخت خویش، اعلان عفو عمومی نمودند. در سال فتح مکّه که مسلمانان پیروز مندانه وارد مکّه شدند، با آنکه مکیّان، آن حضرت و مسلمانان را بسیار آزرده بودند و خود مشرکان نیز خود را مستحق هر گونه انتقامجویی می­دیدند، امّا انتظار کرم و بزرگواری هم داشتند. رسول خدا(ص) آنان را بخشيدند. (مغازی، 1405ه. ق. ج2، ص835) و فرمودند: «انتم الطلقاء» (حميري، 1413، ص384)

از مهمترین اخلاق سیاسی، صدق است که تنها به عنوان یک خصلت فردی نیست بلکه در سطح اجتماع و سیاست نیز از مهمترین ویژگی­های حاکمان سیاسی است. گاهی کسانی برای خودنمایی و شهرت طلبی به مبارزه می­پردازند تا خود را چهره­ای انقلابی معرّفی کنند. لیکن رجال سیاسی بايد صداقت سیاسی داشته باشند، به این معنی که عملکردها، شعارها، اهداف و جهت­گیری فعالان سیاسی، برخاسته از ایمان و الهام گرفته از تعهد و برای کسب رضای الهی باشد و از هر گونه سیاست کاری و دروغ و جعل و تهمت و کتمان حقایق پرهیز شود و استقامت بر سر مواضع حق، دستخوش منفعت طلبی و خود محوری نگردد.

کسی که اهداف اصلی خود را در یک عمل سیاسی از دید مردم پنهان می­کند مانند … چهره­ به ظاهر انقلابی برخی سران احزاب گویای فقدان صداقت سیاسی است. (محدثی، صص242-243)

سبک معاشرت سیاسی و داشتن سیره صحیح و اخلاق سیاسی به مردم یک کشور عزّت نفس، اقتدار و روحیّه  عدالت طلبی و استقلال خواهی می­بخشد و به طوری که مردم یک ملّت خوی رهبرانشان را به خود می­گیرند.

5-اقتصاد و سبک زندگی اسلامی

نظام اقتصاد اسلامی، نگرشی جامع به جنبه­های مادی و معنوی انسان دارد، به همه ابعاد فردی و اجتماعی انسان و حیات دنیایی و آخرتی او توجّه داشته و در صدد پاسخگویی به انواع خواسته­ها و تمایلات عقلانی و عاطفی اوست؛ از این رو کوشش برای رسیدن به رشد و توسعه در ابعاد مذکور از یکدیگر تفکیک ناپذیر است.

در واقع تلاش برای تأمین معاش معارض با آخرت نداشته بلکه جهت دهنده به فعالیّت انسان است. (خلیلیان ، 1390، صص78-79)

5-1. کسب و کار

برخی از نظریه پردازان غربی معتقدند که اخلاق کسب و کار از اخلاق دینی جدا بوده و متفاوت است. به اعتقاد مدافعان این دیدگاه، همچون آلبرت کار(Albertz. carr)، پیتر فرنچ(Peter French)، میلتون فریدمن

(Milto Friedman)، کسی که در بازار تجارت وارد می­شود و می­خواهد به کسب و کار بپردازد لازم است تمام تلاش خود را برای بیشتر کردن منافع و سود مادّی خود مبذول دارد و در این راستا حتّی اگر لازم باشد باید از هنرهای لاف­زنی، حیله­گری و کتمان حقیقت استفاده کند. تنها محدودیّت او محدودیّت های قانونی است. (توکلی، شماره1، 1388، صص17-18).

آنچه ذکر شد نگاه مادّی و جدا از دین به کسب درآمد است. لیکن دین تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی افراد را تحت پوشش قرار داده، نه تنها از فعالیّت اقتصادی حمایت می­کند بلکه برای انجام کسب و افزایش روزی حلال راهکار ارائه می­دهد.

اولین شاخص اسلامی در اقتصاد، توسعه اقتصادی انسان مدار است . مهم­ترین عامل بنیادی و اساسی برای دستیابی به رشد اقتصادی مطلوب و توزیع مناسب درآمدها و اتّخاذ الگوی صحیح مصرف در جامعه اسلامی این است که افرادی صالح و شایسته، آگاه و متعهد همراه با مهارت­های مورد نیاز کشور تربیت شوند. (خلیلیان اشکذری، ص89)

دومین شاخص، تولید و سرمایه‌گذاری صحیح در جهت استفاده از منابع موجود و آبادانی زمین و منابع طبیعی است. اسلام از نظر فکری، اندیشه بشر را به کار و تولید متوجه ساخته و او را به آن ترغیب و برای کوشش انسان ارزش بسیاری قائل شده تا آنجا که کرامت و مقام انسان را نزد خداوند به آن مرتبط دانسته است. (حرعاملی، ج12، ص37) حضرت رسول(ص) کسب و درآمد مشروع را یکی از عوامل رسیدن به سعادت انسانی معرّفی می­کند و می­فرمایند: هرکس از دسترنج حلال خود امرار معاش کند، درهای بهشت برای او گشوده می‌شود تا از هر دری که می­خواهد وارد شود. (مجلسی، 1430،ج103، ص10)

از جهتی اسلام بر عمران و آبادی زمین تأکید می­کند: . . . هُوَ­أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا . . . ﴿هود/61﴾ اوست که شما را از زمین آفرید و آبادی آن را به شما واگذاشت.

کلمه عمارت بدین معناست که بشر زمین را از حال طبیعی­اش به حالتی که بتوان از فواید مورد انتظار آن استفاده کرد بگرداند؛ مانند ساختن منزل برای سکونت، مسجد برای عبادت، کشت برای برداشت و ایجاد باغ و بستان برای استفاده از میوه و تفریح در آن؛ کلمه استعمار به معنای طلب آبادانی است به این صورت که از انسان خواسته شده زمین را به گونه­ای بسازد که بشود از منافعش بهره برد. (طباطبایی، 1385، ج10، ص320)

سومین شاخص توسعه اقتصادی از دیدگاه اسلام توزیع عادلانه و منصفانه است. اسلام، عوامل تولید را از جهت چگونگی توزیع درآمد در یک سطح قرار نمی­دهد؛ بلکه محصول و درآمد تولید را فقط در مالکیّت کسی می­داند که روی مواد اولیّه کار کرده باشد. صاحبان ابزار تولید که از وسایل آن­ها استفاده شده، سهمی از محصول نمی­برند در مقابل خدماتی که زمین و ابزار کار برای تولید ارائه می­دهند، مستحق دریافت اجرت المثل هستند. البته طبق قرارداد صاحب ابزار تولید می­تواند سهمی از محصول را مالک شوند. (ر. ک. خلیلیان، ص137)

5-1-1 . کار حلال، روزی حلال

کار و تلاش در جهت کسب روزی باید بر اساس موازین شرعی و در چارچوب مقررات الهی باشد. این یکی از مشخصه­های سبک زندگی اسلامی در حوزه کسب و کار است. به همین دلیل آموزش احکام شرعی و موازین الهی برای کسانی که در حوزه کار و تجارت فعالیّت می­کنند توصیه اکید شده است بدون آشنایی با جزئیات احکام شرعی در این حوزه ممکن است فرد مبتلا به برخی از رذایل اخلاقی و رفتارهای خلاف شرع بشود.

پیامبر اکرم می­فرمایند: هیچ کس از دنیا نمی­رود مگر آنکه روزی خود را به نحو کامل دریافت خواهد کرد. پس تقوای الهی داشته باشید و در طلب روزی اعتدال و میانه روی داشته باشید. دیر کرد در رزق موجب نشود که از راه معصیّت خداوند آن را طلب کنید. خدا ی تبارک و تعالی روزی­ها را در میان همه مردم به صورت حلال و نه حرام تقسیم کرده است، پس کسی که تقوای الهی پیشه کند و صبر داشته باشد خدا روزی حلالش را می‌رساند و کسی که حجاب پوشش را بدرد و عجله کند و از غیر راه حلال کسب کند، خداوند از رزق حلالش می­کاهد و در روز جزا نیز از او  حساب می­کشد. (الکلینی، ج5، ص8)

نکاتی که در رابطه با حدیث ذکر شده قابل استفاده است:

الف: انسان­ها نباید بیش از اندازه در جستجوی مال باشند زیرا  رزق هرکس معیّن است؛

ب: اسراف سبب خروج از اعتدال شده و  منجر به کسب غیر حلال می­شود.؛

ج: هرکس صبر پیشه و در مسیر صحیح جهت کسب گام بردارد خداوند روزی­اش را تأمین می­کند؛

د: هرگز نباید از کسب روزی حلال ناامید شد چون خداوند وعده رساندن روزی را داده و، وعده خداوند تخلف ناپذیر است.

 

نتیجه گیری:

پارادایم­های اسلامی در حوزه­ی اخلاق، خانواده، اجتماع، سیاست و اقتصاد بر مبنای توحید و هدایت پایه­گذاری شده­اند و هماهنگ با استعدادها و ظرفیّت­ها جامعه­ی بشر می­باشند.

اخلاق به عنوان اصلی ترین مبنای سازندگی و تعالی، در اسلام مورد تأکید فراوان قرار گرفته به طوری که در نهاد خانواده و اجتماع و در عرصه تجارت و سیاست فقدان آن سبب تضعیف و اضمحلال عرصه­ی مرتبط  می­گردد.

خانواده مهمترین نهاد اجتماع است و اصل رعایت حقوق متقابل، مسئولیّت پذیری و احسان و گذشت شاکله اصلی آن را تشکیل می­دهند. هریک از اعضای خانواده بايد با تلاش و کوشش سبب موفقیّت خانواده شوند و آرامش کافی برای یکدیگر فراهم کنند تا اعضا بتوانند استعدادهای خویش را گسترش دهند.

سیاست در جامعه اسلامی باید بر مبنای توانمندی اجرایی و اخلاقی باشد و کسانی که در رأس حکومت قرار دارند از تقوای لازم را برای اجرای عدالت داشته باشند. اگر حکام جامعه اسلامی اهل عمل نباشند مفاسد اجتماعی روز افزون خواهد شد به طوری که تحقق اصل عدالت و پیشرفت با مشکل جدّی در عرصه حکومت روبرو خواهد شد.

اقتصاد اسلامی بر پایه سه شاخص: تربیت نیروی متخصص و متعهد، تولید و توزیع عادلانه می­باشد. اگر درآمدها از منابع مشروع تأمین شود و الگوی مصرف به دور از هرگونه اسراف و افراط در جامعه تحقق یابد و مردم جامعه اسلامی به سبک اسلامی زندگی خویش را سازماندهی کنند مشکلات اقتصادی مرتفع خواهد شد.

 

 

کتابنامه:

قرآن کریم

نهج البلاغه، مترجم: شهیدی، جعفر، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1378ش.

ابن بابویه، محمدبن علی، من لایحضره الفقیه؛تصحیح، غفاری، علی­اکبر، قم: دفتر تبلیغات، 1413ق.

توکلی، جواد، درآمدی بر فلسفه اخلاق تجارت با رویکرد اسلامی؛ فصلنامه معرفت اخلاقی، شماره1، 1388.

حرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه؛ بی نا،بیروت: 1391ق.

حميرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، 1جلد، مؤسسة آل البيت عليهم السلام - قم، چاپ: اول، 1413 ق.

خلیلیان اشکذری، محمدجمال، شاخص­های توسعه اقتصادی ازدیدگاه اسلام؛قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1390ش.

خمینی، روح الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1377.

داودی نژاد، مسلم، رازهای ارتباط با جنس مخالف؛ مشهد: مهر فاطمه(س)، 1391.

راسل، برتراند، جهانی که من می­شناسم؛مترجم: عباسی، روح الله، تهران: امیر کبیر، 1342.

سادات، محمد علی، اخلاق اسلامی؛قم: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم علوم انسانی دانشگاهها، 1371.

سبحانی، جعفر، نظام اخلاقی اسلام؛چاپ نهم، قم: موسسه بوستان کتاب، 1391.

شریفی و همکاران، احمد حسین، همیشه بهار؛ قم: دفتر نشر معارف، 1391.

طباطبائی، محمد حسین، المیزان؛تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1385.

عروسى حويزى عبد على بن جمعه، تفسير نور الثقلين، انتشارات اسماعيليان، قم، چاپ چهارم، 1415 ق.

عمید زنجانی، عباس علی، فقه سیاسی؛ چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر، 1421.

فوکویاما، فرانسیس، فرهنگ رفاه؛مترجم: امیری، مجتبی، تهران: وزارت امورخارجه، 1374.

 ——— ، زناشویی و اخلاق؛مترجم: افشار، مهدی، تهران، 1362.

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی؛تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1320.

مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1430.

محدّثی، جواد، اخلاق معاشرت؛چاپ سی وسوم، قم: موسسه بوستان کتاب، 1391.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه؛قم: دارالحدیث، 1416ه. ق.

مشکینی، علی، درسهای اخلاق؛مترجم: فیض، علیرضا، قم: معراج، 1380.

مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1374 ش.

مطهری، مرتضی، ده­ گفتار؛تهران: صدرا، نوبت ششم، 1369.

——— ، مجموعه آثار(فقه وحقوق)؛تهران: صدرا، 1384.

———- ، مسأله حجاب؛ تهران: صدرا، 1361.

نجف‌آبادى، حسين على منتظرى - مترجم: صلواتى، محمود و شكورى، ابوال، مبانى فقهى حكومت اسلامى، قم: مؤسسه كيهان، 1409ق.

واقدی، محمد بن عمر، مغازی؛ قم: نشر دانش اسلامی، 1405ق.

 

1 )دکترای  فقه و حقوق خصوصی، سطح سه گرایش  تفسیر و علوم قرآن معاونت پژوهش و مدرس حوزه و دانشگاه soahangaran@gmail. com  /
[2] . هر كس، انسانى را بدون ارتكاب قتل يا فساد در روى زمين بكشد، چنان است كه گويى همه انسانها را كشته و هر كس، انسانى را از مرگ رهايى بخشد، چنان است كه گويى همه مردم را زنده كرده است.